Het licht dimt

 In vorige posten berichte ik over de bundel "Appelblauwzeegroen" van dichteres Herlinda Vekemans. 

Het is duidelijk dat haar bundel doordesemd is 

van de niet mis te verstane boodschap 

dat onze omgang met dieren, zee en aarde 

tot een catastrofe zullen voeren 

omwille van menselijke ingrepen. 

De vaas van het menselijke leven smijten we zelf aan scherven 

zonder te weten of we die scherven nog zullen kunnen lijmen. 

In een grimmig vers dat je best luidop leest 

om ook zijn poëticale merites te kunnen horen en proeven 

zet ze als het ware alles op een rijtje.

(scherven in bank verwerkt
door Gaudi in Parc Guell
Barcelona   ©123RF)

SCHERVEN

Rapalje van nestrovers, honingdieven, verkwisters en brandstichters

Hun genoegzame grijns splijt het gewemel van dwazen en argelozen

De menigte troept, hitst en heult hen mee, op, over en achterna

Ze roven dag na dag alle kruiken met water en zonlichtspiegeling

Eén wet stuwt hun niet te stuiten onderstroom

Het zijn de grote vissen die de kleine opvreten

Blind en doof voor magere hein

en hij, zeker van zijn triomf

beloert begerig het weelderige vlees

Met gezwollen schubben en vette buiken

zinken ze log naar de bodem

Hun ogen puilen, hun muilen gapen

vullen zich met zand, grind en slijk

Het licht dimt

Het water slinkt.

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, Uitg. Poëziecentrum, Gent, blz. 46)

De toon van de wetenschap is minder grimmig, maar de boodschap die Janssen en Mees formuleren als besluit van hun hoofdstuk over het tegengaan van de vervuiling van de zee (in hun werk: De onbekende zee, Academia Press, 2023) is ook niet mis te verstaan.

"De oplossing is dat we minder moeten produceren en verbruiken. We leven boven de draagkracht van de aarde. We moeten ook radicaler durven te zijn. (...) Laten we hopen dat er snel gehandeld wordt, en dat grote woorden en verdragen gekoppeld worden aan daadkracht." (a.w. blz. 235)

Voorzichtig

 Op vele manieren proberen wetenschappers ons te overtuigen dat we zeer omzichtig moeten omspringen met water want dat levensnoodzakelijke goedje wordt als maar schaarser. 

Poëzie heeft het niet met harde bewijzen en naakte cijfers, niet met wetten en bewijzen. Maar de zachte kracht van dit vers van Herlinda Vekemans zegt waar het op staat. 

AARDE

(©Bodour)

Hoeveel kruiken er zijn weet niemand

Er zijn er ook die beweren dat er oneindig

veel waterputten zijn

Het is hoe dan ook hoe langer hoe meer zaak

de kruik voorzichtig te water te laten

Na het ophalen het aardewerk

behoedzaam in de handen te draaien

aftasten op scheurtjes en barstjes

voorzichtig de diepte ervan te bevoelen

en zo nodig klei aan te dragen

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, Uitg. Poëziecentrum, Gent, 2022, blz.48)

Vekemans heeft het over twee aspecten die ze verbindt: we hebben kruiken nodig om water te scheppen, te bewaren (of minder poëtisch gezegd: we hebben technologie nodig) maar het vraagt ook om een voorzichtigheid en behoedzaamheid in ons gedrag, dus een aanpassing van ons gedrag. 

De wetenschappers Janssen  en Mees hebben het in hun werk over De onbekende zee (Academia Press, 2023) ook over deze twee-eenheid.

In hun inleiding hebben ze het over de grote uitdagingen om de zee minder te bevuilen en minder onder druk te zetten. "Toch is er reden tot optimisme. De nieuwste technologie en wetenschappelijke inzichten bieden misschien wel een deel van de oplossing. (...)Al die ontwikkelingen bieden de instrumenten die we nodig hebben om de enorme uitdagingen te lijf te gaan die als hoge golven boven ons opdoemen : de teloorgang van biodiversiteit, de klimaatverandering en de vervuiling van onze planeet. Of de technologische evolutie volstaat, is niet zeker. Wellicht zullen we ook anders moeten gaan leven. Maar we kunnen wel vrij zeker zijn dat het zonder die technologie niet zal lukken." (a.w. blz. 115-16 passim). En in hun slothoofdstuk waar ze zoeken naar oplossingen voor de verschillende vragen formuleren ze het nogmaals heel duidelijk : "Technologische oplossingen hebben gedragswijzigingen nodig om effectief te zijn, net zoals gedragswijziging niet zonder technologische evoluties kan om impact te hebben. Daarvoor zijn de problemen simpelweg te groot." (a.w. 284)

Dag vreemde zee, zee van mijn dromen

De mariene wetenschappers Colin Janssen en Jan Mees publiceerden eind vorig jaar bij Academia Press een toegankelijk boek over de oceanen en hun belang voor de mens, "De onbekende zee". In dat boek beginnen ze onmiddellijk met een belangwekkende vaststelling, die tevens de titel van hun boek verduidelijkt. "Mensen zijn landdieren. Wat er zich in de oceaan afspeelt, is grotendeels onzichtbaar en onbereikbaar voor ons. (...) Cartografen hadden vroeger een aanduiding voor land dat nog niet in kaart gebracht was: terra incognita. Ook voor blinde vlekken in de oceaan hadden ze een begrip: mare incognitum, onbekende zee. Soms plaatsten ze mythologische wezens aan de uiteinden van de wereld om de gaten in onze kennis van de wereld op te vullen. Intussen is het land grotendeels verkend. Onze blik is nu zelfs verschoven naar andere planeten en manen, waar ruimtesondes buitenaards gruis van het oppervlak schrapen om de geheimen ervan bloot te leggen. Onze nieuwsgierigheid drijft ons steeds verder het duistere heelal in, richting verre sterren en planeten. Maar de kennis over de oceaan is achtergebleven. We weten meer over het oppervlak van Mars dan over onze eigen diepzee. De oceaan is op aarde de last frontier voor exploratie en ontdekkingen. Door die lacune onderschatten we het belang van de oceaan voor de planeet en dus ook voor de mens." (a.w. blz. 11-12). Dat in de proloog van hun boek. 

(Rothko : Slow Swirl on the Edge of the Sea 1944
[de trage werveling aan de rand van de zee] eigen foto)

Dichteres Herlinda Vekemans schrijft over die vervreemding

 in haar bundel Appelblauwzeegroen een gedicht met als titel 'Wolfstonen'. Een wolfstoon is een ongewenste eigenschap van een strijkinstrument waarbij de sterkte van één bepaalde gespeelde toonhoogte gaat variëren zonder dat de speler dat bedoelt of beoogt. 

In onze omgang met de zee ontstaan ongewenste werkingen 

zonder dat wij dat als mens zo bedoeld hadden.

WOLFSTONEN

De zee zweefde miljoenen jaren vrij en zelfbewust tussen hemel en aarde

Dieren op het land hielden zich veeleer schroomvallig afzijdig

Zij wisten van generatie op generatie dat de opeenvolging van millennia

in de koude golven rond de schil van de aarde

aan hen voorbij ging zoals het aan hen voorbij moest gaan

Het waren de mensen

die het zweven van de zee

naar hun eigen wil meenden te kunnen temperen,

de intiemste donkertes opzochten en opbraken

de diepten tot in de bodem toe testten en tergden

Het duurde dan ook niet lang voor ze hun voeling

met de welgemoede oeroude zang van de zee

uit het oor verloren

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, Uitg. Poëziecentrum, Gent, 2022, blz. 38)

Wat de gevolgen zijn van de kortzichtige kijk op de zee komt in het boek van Janssen en Mees uitvoerig aan bod. Maar daaruit citeren is onbegonnen werk. Terug meer voeling krijgen met de zee is echter hun ambitie, zoals dat ook het geval is bij Vekemans.

Bij de beesten af volgens Herlinda Vekemans - 5 -

 Een laatste keer stel ik een dierengedicht voor van Herlinda Vekemans uit haar bundel "Appelblauwzeegroen".

Ze heeft het over een tot de verbeelding sprekende roofvis(mede dank zij films als 'Jaws'). Maar via haar gedicht wil de dichteres dat we ruimer en verder kijken,  wat ze met mythische beelden oproept. Niet mis te verstaan.

TOPROOFDIEREN

          Witte haai - Carcharodon carcharias

(©dierpedia.nl)

Van bij de oersoep

gingen zij het zijn die

-zoals Atlas de hemel-

de zeeën op hun vinnen moesten torsen

Horizontaal zigzag zwemmend

houden ze de spanning van het water in bedwang

Zolang er in elke zee nog voldoende patrouilleren

blijft de balans van leven en dood

blijft de zwaartekracht van het water onder controle

De dag dat ze er niet meer zijn

storten zeeën en oceanen door troggen en spleten

de diepten van de aarde in

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, Uitg. Poëziecentrum, Gent, 2022, blz. 33)

Dit gedicht als een soort eerherstel voor de haai sluit aan bij een passage uit het wetenschappelijke boek "De onbekende zee" van de professoren  Janssen en Mees. "Onzichtbare, vreemde en kolossale zeedieren boezemen angst in. In alle culturen zijn er mythes en verhalen over zeemonsters. (...) Haaien worden vaak afgeschilderd als angstaanjagend, hoewel hun slechte reputatie onterecht is. Een van de schuldigen voor die reputatie is de filmmaker Steven Spielberg met zijn kaskraker Jaws, waarin een monsterlijke witte haai de hoofdrol speelt. Jaws wakkerde de bestaande angst voor haaien verder aan en heeft het voor natuurorganisaties moeilijker gemaakt om voldoende bewustzijn te creëren om de soms bedreigde haaiensoorten te beschermen. Spielberg voelt zich daar trouwens tot op vandaag schuldig over." (a.w. blz. 112). De wetenschappers vergelijken iets verderop de haaienaanvallen (70 niet-uitgelokte aanvallen per jaar) "met honden (jaarlijk 35.000 dodelijke aanvallen), slangen (60.000) of malariamuggen (750.000). Zelfs koeien maken meer slachtoffers per jaar. Ook kwallen zijn gevaarlijker dan haaien." (a.w. blz. 113)

Unisono opnieuw klinken poëzie en wetenschap.

Bij de beesten af volgens Herlinda Vekemans - 4 -

 Herlinda Vekemans presenteert ons in haar recente poëziebundel "Appelblauwzeegroen" een aantal niet altijd evidente zee- en/of waterdieren/diertjes. Zo heeft ze het over foraminiferen. Nog nooit van gehoord? Ik ook niet, maar het internet en het boek "De onbekende zee" van Janssen en Mees bieden informatie. En die helpt wel om het vers beter te begrijpen. 

Eerst wat ik leerde via het internet. Foraminiferen worden ook wel gaatjesdragers genoemd. Het zijn ééncellige organismen met een uitwendig kalkskelet. Dit kalkskelet fossiliseert gemakkelijk en zijn in verschillende geologische lagen teruggevonden. De aard van de foraminiferen helpt archeologen en geologen om bepaalde aardlagen te dateren. Zelfs duizenden jaren na hun bestaan blijken ze zo nog nuttig voor de mens.

De dichteres heeft zich duidelijk ook geamuseerd op taalvlak. Ze speelt met woorden, klanken, rijmen. Als je het vers luidop leest, kan je het zo omtoveren tot een lied.

FORAMINIFEREN

             Foraminifera

Lobjes, krinkjes en glinsjes

tupjes, impjes en insjes

(©Wikipedia)

ragjes, limpjes en nilsjes

zigjes, vifjes, lirtjes en alle andere rifrafjes

Amuse-gueules voor baleinen en visvolle scholen

Kletsnatte klankspatjes in de voering van de zee

Foraminiferen

Ze sedimenteren en fossiliseren

Met hun solide kalkhuisjes

stempelen ze gesteenten

leggen verzonken oceaanfundamenten

en verbergen eerdere landplaten

Zelf verdwenen

dragen ze geheel moeiteloos

hele aardlagen en planetaire tijdschalen

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, uitg. Poëziecentrum, Gent, 2022, blz. 32)

Dank zij het boek van Janssen en Mees (De onbekende zee, uitg. Academia Press, 2022) weet ik nu dat foraminiferen behoren tot de restcategorie van de protisten. "Protisten zijn alle wezens met celkern die geen planten, dieren of schimmels zijn." (a.w. blz. 123) En even verder weiden ze uit over de foraminiferen, zij het op een minder poëtische manier dan Vekemans. Ik neem het graag over als leuke historische wetenswaardigheid...

"Nog vermeldenswaardige protisten uit de zee zijn de foraminiferen. De Griekse historicus Herodotus zou in de 5e eeuw v..C. al naar die organismen verwezen hebben, toen hij opmerkte dat de stenen van de piramiden van Gizeh vreemde vormen bevatten. De latere historicus Strabo (1e eeuw n.C.) vermeldde de theorie dat het versteende linzen waren, restanten van de maaltijden van de arbeiders die de piramides bouwden. Nu weten we dat de kalkhoudende nummulieten kleine zeewezentjes zijn die tot de groep Foraminifera behoren. De nummulieten van de piramide van Gizeh hebben wellicht geleefd in ondiepe oceanen van het Eoceen, zo'n 56 tot 34 miljoen jaar geleden. In vergelijking met die eerbiedwaardige geologische ouderdom zijn de piramiden van Gizeh (ongeveer 4500 jaar oud) piepjong. "(a.w. blz. 124).

Foraminiferen ...inspiratie voor wetenschappers en dichters. Hoe mooi is dat toch!

Bij de beesten af volgens Herlinda Vekemans - 3 -

 Dier-mens-aarde : deze driehoek is het thema van de recente poëzieuitgave van Herlinda Vekemans. De middelste afdeling van deze driedelige bundel Appelblauwzeegroen bevat een aantal diergedichten, maar niet over de meest evidente specimen. 

Zij wil in haar verzen loskomen van een al te antropocentrische kijk op dieren en de meeste die in haar bundel de revue passeren zijn voor ons mensen niet zo direct inleefbaar. 

Geen hoge aaibaarheid, geen grote ogen die ons aankijken en zo ons gevoelig maken...

Dat verwoordt zij in onderstaande gedicht heel uitdrukkelijk: ons denken over dieren heeft zijn beperkingen, zeker als we het hebben over een reus in de oceaan, een echte walvis. Dan denken we spontaan aan de staartvin met diepe inkeping die uit het water omhoog klappert en een waterfontein die aangeeft waar zo'n kolos zwemt. Een dier waarover we heel weinig weten en dat met uitsterven bedreigd is. De nog kleine huidige populatie stammen volgens recent onderzoek allemaal af van vijf vrouwtjes. Een grote vis in grote problemen... 

GROTE OCEAANNOORDKAPER

                   Eubalaena japonica

(©het diertje van de dag)

Hij is alles wat het water niet is

de omvang van zijn vlees wordt pas denkbaar

als het geharpoeneerd of gestrand

logklompig op het vasteland is beland

zijn langgerekte ijle watertonen

uit hem weggelekt

in balein en zand verstorven

zijn lijf dicht en vast nog

om het wrakhout van zijn botten

Het water is niets van wat hij is

maar voor hem volstaat de oceaan

ruimschoots rond zijn bestaan

De denkbaarheid beperkt

tot zwaluwstaart en fontein

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, uitg. Poëziecentrum, Gent, 2022, blz. 30)

De langgerekte ijle watertonen intrigeren niet alleen dichters, maar ook wetenschappers. In hun boek "De onbekende zee" (Academia Press, 2023) beschrijven Colin Janssen en Jan Mees 'familieleden' van de grote oceaannoordkaper, nl. de blauwe vinvis en de bultruggen. Ze hebben het over "een indrukwekkend communicatiesysteem, waarmee ze over grote afstanden kunnen communiceren met soortgenoten.(...) Het grommen en klikken is weliswaar grotendeels onhoorbaar voor de mens, maar het geluid kan tot 180 decibel gaan. Dat is luider dan een vliegtuigmotor. Hoe komt het dat we het dan toch nauwelijks kunnen horen? Het geluid heeft een veel lagere frequentie, die door ons gehoor niet opgepikt kan worden. Walvissen zelf hebben een beter gehoor dan wij." (a.w. blz. 111). Verder in hun boek waarschuwen deze wetenschappers dat de mens ook bron is van nog andere oceaanvervuiling dan de ons bekende plastic, nl. onderwatergeluid. "Enkele bronnen van onderwatergeluid zijn onder meer scheepvaart, boringen en constructiewerken op zee, militaire sonars en onderwaterexplosies. De effecten van onderwatergeluid kunnen zowel fysiek als gedragsmatig zijn waaronder gehoorbeschadiging, verplaatsing, veranderingen in migratiepatronen en minder kans op voortplanting." (a.w. blz. 216).

Gevraagd hoe het zit met de grote oceaannoordkaper meldde Colin Janssen dat er recent pas geluidsopnames konden worden gemaakt over het 'gezang' van deze oceaanreus. 

Hier een link naar deze opnames.

En voor wie zijn nieuwsgierigheid nog niet is gestild, kan er meer over lezen op de website www.animalstoday.nl en dan zoek je naar geluidsopnamen gezang van de grote oceaannoordkaper.

Bij de beesten af volgens Herlinda Vekemans - 2 -

 

In haar recente bundel Appelblauwzeegroen heeft de dichteres Herlinda Vekemans in de tweede afdeling meerdere diergedichten opgenomen.

Dit soort gedichten, die via de omweg van een dier natuurlijk over de mens(en) gaan, hebben het meestal over honden en katten, paarden en ezels, merels en mussen, padden en panters en andere nogal 'evidente' beesten.

 Niet zo bij Vekemans. Hier volgt een vers over de heremietkreeft. Typisch is hier dat deze weke krabachtige beschutting zoekt in achtergelaten of lege schelpen. 

HEREMIETKREEFT

(Pagurus bernardus
©waarnemingen.be foto: Hans De Blauwe)

          Pagurus bernardus

Kraker van schaaldierpanden

van schelpdieren die hun huis

strak en dicht om het lijf hielden

tot het sparen van jaarringen in kalk stopte

of ze onverwacht aan hogere machten ten prooi vielen

en het leven leeg achterlieten

Zonder huis is hij overgeleverd aan zeestormen

het loeren en de vraatzucht van diepzeemonsters

Een bedreigd bestaan

in een geleende kluis

(uit: Vekemans, Herlinda, Appelblauwzeegroen, uitg. Poëziecentrum, Gent, 2022, blz. 29)

Thuisloosheid, kraakpanden,... al dit menselijke zit mee in dit bijzondere dierengedicht, maar als het ware 'en passant' aangeduid. 

Is ons mensenleven ook niet 'een bedreigd bestaan' (denken we maar aan de veiligheidsobsessie van ons tijd) op de aardbol die eigenlijk niet van ons is...?