Ik kom op deze producties zeker nog terug. Maar bij het terugdenken aan deze drie artistieke ervaringen zocht ik spontaan naar wat er parallel is in deze drie.
En ik zag onmiddellijk enkele parallelle items in elk van de drie, toch wel heel verschillende voorstellingen. Ze verschillen omdat ze teruggaan op een andere periode van eerste ontstaan, over telkens een ander tijdsgewricht handelen en zich in drie verschillende sociale contexten afspelen. Het zijn natuurlijk ook drie heel verschillende genres met hun eigen wetten en mogelijkheden.
De periode van ontstaan van de opera van Moesorgski en van de roman van Dostojevski is ongeveer gelijklopend, nl. rond 1870 en rond 1880, terwijl de film dit jaar is uitgekomen bij ons.
De opera speelt zich af tijdens de onrustige bestuursperiode van de jonge tsaar Peter de Grote (circa 1682-1689), de roman in de tijd van het schrijven zelf (ca.1880) en de film in de huidige Poetintijd. De sociale context van de opera is de bestuurlijke elite in Moskou en de bewoners van de hoofdstad; het theaterstuk situeert zich in de maatschappelijke middenklasse waarbij vader Karamazov een soort bordeel uitbaat en de film speelt in een provicinciestadje aan de zee, ver van Moskou en beheerst door plaatselijke potentaten.
En toch, er zijn ook heel veel thematische gelijkenissen. Hier de parallellen die mij meest zijn opgevallen.
Een ander gegeven dat in alle drie voorkomt : de opstandigheid tegen het gezag, of minstens toch de pogingen om onder een verstikkende soort vaderfiguur uit te komen. Macht, gezag, de 'vader' of machtsfiguur die ter verantwoording wordt geroepen of wiens positie in vraag wordt gesteld. En dan hoe de 'vader' op slinkse wijze, met afdreigen en ten slotte met bruut geweld zijn machtspositie behoudt.
De orthodoxe kerk komt ook iedere keer terug. Haar positie is wat dubbelzinnig. Ze leunt aan bij de macht en zoekt daar steun en biedt haar steun aan. Maar ook is er een element van kritiek op het systeem of minstens toch afstand nemen van de gezagdragers (de starets Zozima houdt vader Karamazov een spiegel voor; de dorpspope in Leviathan repliceert met holle frasen maar we zien ook zijn onzekerheid en armoede; de oudgelovigen in de opera besluiten uiteindelijk tot een groepszelfmoord als protestkeuze). De kerkelijke overheden steunen de machtshebbers maar vele gewone gelovigen trekken zich terug in een individuele devotie buiten de corrupte gang van het dagelijkse leven.
En wat ook telkens terugkomt : de strijd binnen de Russische cultuur tussen de slavofielen en de europeesgezinden. Een gegeven dat blijkbaar als een rode draad loopt doorheen de geschiedenis van Rusland van voor Peter de Grote tot op vandaag. Wat is het echte Rusland: een gesloten samenleving die waakt over zijn Slavische ziel of een open maatschappij die zich door het Westen laat beïnvloeden?
Boeiend, en deze cocktail van gegevens zullen in onze dagen ook onze samenleving mee bepalen want de Russische reacties op de veranderende globaliserend wereld hebben invloed op ons dagelijks leven, zoals we al merken in de afzet van tuinbouwproducten, in het niet meer invoeren van aardolie, in de escalatie van militaire afschrikking, enz...
Met deze opsomming ga ik misschien wat kort door de bocht, maar ik probeer slechts enkele hoofdlijnen naar voor te halen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten