maandag 27 februari 2017

Het geciteerde citaat - 040-

(geciteerd door Frank Westerman in De Standaard van 9 november 2016)
-9 november de dag dat Trump verkozen werd-

zaterdag 25 februari 2017

donderdag 23 februari 2017

Film en poëzie: driewerf hoera! (5)

Als afronding bij de drie films over dichters wil ik nog even stilstaan bij wat deze films samenbrengt: de poëzie.



De Franse denker Paul Ricoeur maakt een onderscheid tussen het beschrijvende en het poëtische discours. Ons dagelijkse spreken over feiten en gebeurtenissen, maar ook het wetenschappelijk spreken over de feiten en hun werking horen tot het beschrijvende discours. Daarnaast noemt Ricoeur een tweede soort spreken, het poëtische discours: alle vormen van taalgebruik die meerlagig zijn en verder reiken dan het louter functionele. In de drie films zien we ook zo'n gelaagdheid en dat maakt deze films ook niet alleen tot films over dichters, maar ook tot poëtische films.

De dichter Roberto Juarroz heeft in zijn verticale poëzie ook meermaals geschreven over wat voor hem poëzie is. Met een van zijn gedichten uit zijn bundel "Elfde verticale poëzie" wil ik deze reeks 'film en poëzie' afsluiten.




Woorden zijn geen talismans.
(film Paterson)
Maar gelijk welk ding kan
veranderen in poëzie
als het passende woord het aanstipt.

Dat heeft niets vandoen met magie of alchemie.
Het gaat erom de dingen anders te denken,
ze anders te bevoelen,
woorden die ze verslijten links te laten liggen
en af te gaan op woorden die ze zingen,
woorden die ze optillen in de wind
als spijkers vlammend van verwondering.

Staken veranderd in sterren,
schoenen om kruisingen te schoeien,
blinde ogen open op de rug van de dag,
visioenen opgespaard voor een nieuw ontwaken,
tederheid opgeschort om liefde te vrijwaren.

Het gaat er enkel om een andere stem te scheppen:
de afwezige stem naar binnen in de dingen.

(Uit: Elfde verticale poëzie, Undécima poesia vertical, Vertaling: Guy Posson, uitgeverij P, 2001, blz.88)

zondag 19 februari 2017

Wat is tijd?

Wat is tijd? Probeer het maar eens uit te zeggen... Ik waag me er niet onmiddellijk aan want ik weet niet goed waar en hoe te beginnen.

Filosofen en dichters proberen het toch, telkens weer.
Twee beelden van 14 februari laatst brachten mij bij een gedicht van Mark Boog, uit zijn bundel "De encyclopedie van de grote woorden" (uitg. Cossee, 2005, blz. 48).
Eerste de beelden, dan de woorden.

(muurschildering park La Boverie Luik)







(Noordstation Brussel - hoe laat is het en op welke klok is de uurregeling gebaseerd?)














































Tijd.

Men kan niet zien waar men in is maar men leest er
boeken over - helikopters die niet van de grond komen.

We kunnen tijd veranderen: in woorden, in niets, in nu,
in onze hoofden. Tijd, lezer, is theorie, ons onderstellend.

Er zijn woorden weg waar wij waren, witte mensfiguren
in het zwarte typemachinelint. Bedrukt gingen we voort.

Kruipend over de zichtbeperkende heuvels van de tijd,
roestend in de hevels van de tijd: er zijn woorden weg!

Het lint, het landschap, de machine: wij ontsieren ze.
Ons rest het genot van de sar, de rust van de gebrandmerkte

en de monumentale vlucht in metaforen, in helder onbegrip.

Tijd is theorie en als we erover spreken gebruiken we vaak metaforen die ons onvermogen camoufleren. De tijd is een sar, een plaaggeest die ons altijd in de maling neemt. 


woensdag 15 februari 2017

maandag 13 februari 2017

Film en poëzie: driewerf hoera! (4)

In het drieluik films over dichters die ik in de voorbije weken heb gezien, neemt "Paterson" een wat aparte plaats in, én omdat het hoofdpersonage géén historisch bestaande dichter is, én omdat het verhaal zich in onze tijd afspeelt. De film is daarom niet minder een ode aan de dichtkunst.

De alledaagse sleur van een buschauffeur wordt getoond met veel aandacht voor de menselijke dromen en verzuchtingen. De chauffeur (Adam Driver) doorleeft zijn dagen met een grote gelijkmoedigheid terwijl zijn vrouw (Golshifteh Farahani) elke dag zoekt naar iets nieuws, iets groots en meeslepend en hun hond zorgt voor de humor in de film. De recensent in 'De Standaard' schrijft over een van de gedichten uit de film, maar het is voor mij van toepassing op de film als geheel: 'Waarom is het dan poëzie? Misschien is het dit: met buitensporige aandacht kijken naar het leven -hoe banaal of doordeweeks het ook is."

Of gedichten nu een maatschappelijk verhaal willen vertellen zoals bij Pablo Neruda, of de taal juist willen verkennen en manipuleren vanuit/tot een eigen ervaring zoals bij Dickinson, de bron  is altijd de meer-dan-gewone aandacht waarmee een dichter, en bij uitbreiding elke kunstenaar, kijkt naar het leven. Door diepere aandacht te geven aan wat op onze levensweg komt, kunnen we er andere facetten ontdekken. De schrijver Ron Padgett leende zijn gedichten aan het personage Paterson. Hij zegt in een interview dat hij geen beroepsdichter is en wil zijn, maar dat hij zijn leven zo probeert uit te bouwen dat hij altijd tijd zou hebben om gedichten te schrijven zonder vermalen te worden door de materiële wereld of gestraft te worden voor deze beslissing.
Speciaal voor de film schreef hij o.a. volgende gedicht, ik neem het over in het Engels;

Another one

When you're a child you learn there are three dimensions
Height, width and depth
Like a shoebox
Then later you hear there's a fourth dimension
Time
Hmmm
Then some say there can be five, six, seven ...
I knock off work
Have  a beer at the bar
I look down at the glass and feel glad


Zo zien we de buschauffeur en ex-marinier ook die midden zijn dagelijkse eentonige leven eilanden van tijd maakt voor zijn verzen. Vele duizenden mensen wereldwijd maken tijd voor het schrijven van gedichten, naast hun beroepsbezigheden en familiale leven.
Deze film is als het ware een ode aan al deze anonieme dichters. Een hartverwarmende hommage.

zaterdag 11 februari 2017

Film en poëzie: driewerf hoera! (3)

"A quiet passion" is een film die zijn titel helemaal waar maakt: we zien de dichteres Emily Dickinson die in een schijnbaar rustig leventje zonder noemenswaardige gebeurtenissen vol is van hartstocht.


We ontdekken in de eerste beelden al een meisje dat weet wat ze wilt en in school botst met de conventies en haar leraressen. We volgen dan haar levensweg en hoe zij met een stille onverzettelijkheid haar eigen weg gaat. De saaie middagen met buren of met de dominee, de wandelingen met familieleden of vriendinnen, de spanningen met haar vader...we zien ze op zo'n mooie manier gefilmd, in een zacht licht en omweven met gedichten en gedachten. En we bemerken hoe Cynthia Nixon als Emily haar eigenheid beschermt dank zij haar humor en haar poëzie. We zien haar hoop om gepubliceerd te worden en haar ontgoocheling als dit niet zo goed lukt. We zien haar twijfelen of ze een man zal zoeken en dan toch besluiten tot haar enige liefde, de dichtkunst. Zo groeit en evolueert ze geleidelijk aan voor onze ogen tot een feministe avant la lettre.
Ook al gebeurt er voor een oppervlakkige blik niets spectaculair, toch weet Terence Davies ons te boeien door op een subtiele manier die dualiteit en die innerlijke spanningen te verbeelden. Het is een plezier voor het oog en voor de geest. En een aanleiding  om op ontdekkingstocht te gaan in de gedichten van deze bijzondere en belangrijke dame in de poëzie. Zo ging ik ook snuisteren in haar verzen.

Emily Dickinson is een heel andere dichter in vergelijking met Neruda. Zij wrikt en polijst en schuurt tegen de taal aan om de conventies te masseren, soms te bruuskeren tot ze uitdrukt wat zij wil uitdrukken. De gedachtestreepjes en de onverwachte afbrekingen van zinnen zijn een van haar middelen hiertoe.  In het volgende gedicht analyseert Emily Dickinson ongenadig de levensloop van de mens. Die onvermijdelijke gang van het leven wordt opgeroepen doorheen die herhaalde aanhef: and then/en dan. Ze is zelf slechts 33 jaar als ze deze verzen schrijft.

The Heart asks Pleasure - first-                                    Het Hart vraagt eerst - Plezier-
And then - Excuse from Pain-                                      En dan - Vrij zijn van Pijn-
And then - those little Anodynes                                  En dan - de kleine Artsenij
That deaden suffering -                                                 Die 't lijden stil doet zijn -

And then -to go to sleep -                                              En dan - te mogen slapen-
And then - if it should be                                              En dan - als het van zijn
The will of its Inquisitor                                               Inquisiteur de wil mocht zijn
The privilege to die -                                                     Het voorrecht dood te gaan-

(uit: Emily Dickinson, Verzamelde gedichten. Vertaling en commentaar Peter Verstegen, uitg. Van Oorschot, Amsterdam, 2011, blz.190)



donderdag 9 februari 2017

Film en poëzie: driewerf hoera! (2)

De film "Neruda" vertelt over Pablo Neruda die als gedichtenschrijvend parlementslid voor de communistische partij in Chili zijn land moet ontvluchten. Zijn inzet als flamboyante politicus en als gevierd dichter worden door het regime niet op prijs gesteld en dus gaat Neruda op de vlucht.


De film is slechts heel losjes op de realiteit geënt. De regisseur speelt een spel met de kijkers en met het verhaal. Verbeelding aan de macht, zo beleef je de film, en toch vertelt die verbeeldde realiteit iets over onze tijd.

Ook al was de periode na Wereldoorlog II ingrijpend anders in vergelijking met nu: dichters en schrijvers als Neruda of Bertold Brecht of Octavio Paz hadden invloed op het maatschappelijke gebeuren. Neruda is vooral bekend geworden met zijn hoofdwerk Canto General (Algemene gezang), waarin hij o.a. zijn geschiedenis schrijft van Chili en Latijns-Amerika doorheen de vijftien canto's (cycli van gedichten). Het doet me denken aan de eerste vormen van poëzie, nl. de lange epische gedichten uit de klassieke oudheid die verhalen over de oorsprong van de wereld en de geschiedenis van hun volk.  Veel van de gedichten uit de Canto General zijn lang en soms als een soort litanie met bezwerende of lyrische opsommingen. Zijn politieke engagement klinkt voortdurend door, o.a. ook in  het kort gedicht dat ik hier uit zijn Canto V haal.

Hoe de vlaggen ontstaan


(vlag van Chili)
Zo zijn vandaag onze vlaggen.
Het volk borduurde ze met tederheid,
naaide de lappen aan elkaar met zijn lijden.

Plantte de ster met zijn brandende hand.

En sneed, uit hemd of firmament,
blauw voor de ster van het vaderland.

Het rood, druppel na druppel, werd geboren. 

(Uit : De mooiste van Neruda, samengebracht door Koen Stassijns en Ivo van Strijtem, Uitg. Lannoo, 1998, blz. 61)

Zo toont de film het ook: vele gedichten van Neruda waren bekend, gegrift in het publieke geheugen, of zoals het in het Frans zo mooi én waar klinkt: de gedichten waren "appris par coeur", door het hart geleerd, in bezit genomen . De gedichten waren een verbindende factor en de regisseur, Pablo Larrain, mist dàt nu net in de hedendaagse politiek. Er is geen verbindend verhaal meer dat de individuele mens overstijgt en kan bezielen. Met verbeelding, met kunst proberen alternatieve vluchtwegen te vinden, weg uit de dictatuur van de cijferlogica, weg uit de cel van het kleine bange ik, dat wil de regisseur. Zijn overtuiging bracht een mooie film voort, maar kunst alleen zal de wereld wel niet redden, misschien wel een duwtje geven in de richting van een meer menswaardige samenleving.

dinsdag 7 februari 2017

Film en poëzie: driewerf hoera. (1)

In de voorbije maand heb ik mogen genieten van drie films die telkens rond één dichter waren opgebouwd. Het zijn drie totaal verschillende dichters in drie totaal verschillende films. Ik heb het over de films "Neruda" van regisseur Pablo Larrain over de dichter Pablo Neruda, "A quiet passion" van regisseur Terence Davies over de dichteres Emily Dickinson en "Paterson" van regisseur Jim Jarmusch over een poëzieschrijvende buschauffeur in het stadje Paterson.

(illustratie gevonden op internet)
Ik ben eerst en vooral heel blij verwonderd dat in deze tijden waar het maatschappelijk debat wordt gedomineerd door cijfers, centen en brutaal gebekte venten (én vrouwen) de spots gericht worden op dichters. In zo'n context wordt het duidelijker dat buitensporige aandacht voor taal en voor de gewone dingen des levens kan helpen om in je persoonlijke leven bronnen te vinden van waardigheid en verbeelding. En zonder verbeelding kunnen geen alternatieven gevonden worden voor de vele problemen van vandaag.
Ik vind het tegelijk goed dat in deze drie films telkens een andere soort dichter figureert. De publieke en politieke figuur van Neruda tegenover de onconventionele zoekende Dickinson en de doordeweekse buschauffeur die genoeg heeft aan zijn leven in Paterson.
De drie films hebben ook elk een heel eigen filmverhaal en beeldtaal. Het verhaal van de Chileense politicus Neruda, wiens gedichten door vele landgenoten worden geciteerd wordt en die moet vluchten uit zijn land, wordt tot een soort road movie vol verbeelding, humor, surrealisme, knipogend naar de film noir enz. De twee andere films krijgen dan weer in de besprekingen het predicaat 'poëtisch' toegedicht. Beiden zijn traag, vol aandacht voor details en dagdagelijkse gebeurtenissen zoals maaltijden, sociale contacten(theekransje bij Dickinson, cafébezoek bij Paterson)  en wandelingen. Terwijl Dickinson van bij de openingsscène in haar tijd geportretteerd wordt als een zelfbewuste vrouw, is Paterson een 'brave' werkende jongeman anno 2016.

Drie films die elk op hun manier alle aandacht waard zijn: om van te genieten.

zondag 5 februari 2017

vrijdag 3 februari 2017

woensdag 1 februari 2017

Kindertijd

In het NewMuseum in New York zag ik in oktober '16 een tentoonstelling met als titel: "The keeper", waar allerlei verzamelingen werden tentoongesteld.
Een van de meest indrukwekkende verzamelingen was het "Teddy Bear Project" van Ydessa Hindeles uit 2002. Deze artiest verzamelde teddyberen en foto's van mensen met hun teddybeer. Terwijl ik daar rond dwaalde wist ik: Neeltje Maria Min heeft over teddyberen nog ergens een gedicht geschreven. Hier twee gedichten naar aanleiding van de confrontatie van een dichter met het speelgoed van weleer.

ik voer toen ik een kind was met
(Ydessa Hindeles- Teddy Bear Project in New Museum )
drie beren in een boot over zee,
wij namen brood voor drie dagen mee
en een groene kan om water uit te drinken.
wij waren niet bang dat wij zouden verdrinken,
er stond niet veel wind.
het waren drie volwassen beren
en ik was nog kind.
nadat we door een tuin van golven waren gegaan,
stootte ons schip zich aan de maan,
het brak in drie en bloedde leeg,
de beren gilden en ik zweeg.
ik had drie koude handen van de schrik,
de enige die overbleef was ik.

(Neeltje Maria Min uit de bundel: "voor wie ik liefheb wil ik heten", Amsterdam, 1981, blz.23)


De Nederlandse dichter Erik Menkveld gaat naar zijn ouderlijke huis terug en wordt er ook geconfronteerd met zijn voorbije kinderjaren.

LEGO

Elke avond gegeten, geslapen,
van lieverlede steeds minder
hier ouderlijk thuis en in pyjama;
oesters geproefd, buitenissige vissen,
tientallen bluesgitaristen
en vierstemmige vijftiende-eeuwse
missen gehoord, minstens vijftig
paar schoenen versleten,
twaalf fietsen, een combiketel
enzovoort. En al die tijd
stond het hier nauwgezet niet
te veranderen: dit roodwit
bouwwerk met erkers, kantelen,
bedachtzaam in elkaar gestoken
door kleine keurige handen, ooit
een laatste keer opgeborgen
en vergeten, in deze doos,
deze kast, donker van jaren.

(Erik Menkveld uit de "Verzamelde gedichten", Amsterdam, 2016, blz.12)